पाण्डुलिपी, धराबासी र भवानी

     

- कुमार भट्टराई
दुई किसानहरु गफ गर्ने धुनमा कुराको अन्त्यमा एक जनाले भनेछन्- ‘तिमीलाई त घरमा त्यति दुःख छैन हौ, त्यही गाई छ दुहृयो खायो । मेरो पो गोठ सोर्नु पर्छ, बाल्टी माझ्नु पर्छ, घाँस काट्नु पर्छ, कुटी काट्नु पर्छ, बाझो लाउनु पर्छ, दुहुनु पर्छ, दुध तताउनु पर्छ अनि मात्र खान पाइन्छ ।’
प्रसङ्ग- भवानी क्षेत्रीले अनलाइन खबरमा कृष्ण धराबासीमाथि लेखेको लेखका बारेमा । त्यो ‘धराबासीको रुवाई’ शीर्षकको लेख पढेपछि मेरा मनमा आदरणीय दिदी भवानी क्षेत्रीको लेख सन्तुलित लागेन । त्यसैले यो लेख्ने धृष्टता गरें ।
उहाँले पूरा लेख एकोहोरो मनको भडास पोख्न लेख्नु भएको जस्तो लाग्छ । त्यो पढेपछि लाग्छ- भवानी क्षेत्रीले मौका कुरेरै उनलाई हतौडाले हानेकी हुन् । त्यस लेखले जम्मा तीन कुराप्रति आक्रोश व्यक्त गरेको देखिन्छ । पहिलो- धराबासीले गरेको दोस्रो विवाह । उनले लेखमा लेखेकी छिन्- ‘धराबासीको शारीरिक स्थितिले गर्दा उनले दोस्रो विवाह गर्छन् भन्ने मलाई लागेको थियो ।’
दोस्रो- धराबासीको कृति पाण्डुलिपीको छैटौं सँस्करण समेत प्रकाशित भएकोमा । तेस्रो- त्यसबाट प्राप्त आम्दानीले ऊ आर्थिक रुपमा सम्पन्न भई मासुभात खायो भन्नेमा । धराबासीलाई सबैभन्दा नजिकबाट चिन्ने मध्येमा भवानी क्षेत्री पनि पर्नु हुन्छ । पारिवारिक, आर्थिक, सामाजिक, मनका भावनाहरु समेत बुझ्ने उनीहरु असल मित्र हुन् झैं लाग्थ्यो मलाई । तर यो लेख पढेपछि भवानी क्षेत्रीको बौद्धिक दरिद्रता, अपरिपक्वता, अदूरदर्शिता र उहाँको प्रगतिशील चेतप्रति केही प्रश्न गर्न मन लाग्यो ।
भवानी क्षेत्री बामपन्थी आस्थावान भएकी प्रगतिशील लेखक । उहाँको आस्थाले भौतिकवादी चिन्तनलाई अगाडि सारेर मान्छेलाई डढाएर आएर मासुभातै खाउ भन्छ । आध्यात्मिक आस्थाभन्दा भौतिक शरीरलाई मूख्य ठानेर न ईश्वर मान्छ, न त आत्मा । भौतिक चेतले जीवन सरलताका लागि बाँच्ने आधारहरु नै संसार चल्नु पर्छ भन्ने सार व्यक्त गर्छ जस्तो लाग्छ मलाई । तर उहाँको व्यवहार ?
हामीलाई परिवर्तनका भाषणहरु गर्न सजिलो छ, तर आत्मवोध गर्न चाहिं गाह्रो । भवानी क्षेत्रीको कलम हेर्दा लाग्छ, उहाँ जड पुरातनवादी सोंच भएकी कठोर महिला हुनुहुन्छ । जो आफ्नो घर बनाउन नसकेको पीडाले अर्काको घर भत्केकै हेर्नमा खुशी छ । जीवनभर अपहेलना गरेर मरेपछि पिण्ड दिने सँस्कारमा हुर्केकाहरुले मात्र त्यस्तो एकतर्फी लेख्न सक्छ । भवानी क्षेत्री आफै श्रीमान्-श्रीमतीको सम्झौतामा जीवन व्यथित गर्न नसकेकी महिला । फर्केर हेर्दा समाज अनुकुल आफूलाई समायोजन नगरेकाले नै होला उनले त्यो पारिवारिक सुख उहाँले भोग गर्न पाउनु भएन । मान्छेका व्यक्तिगत जीवनतिर फाल हानेर कुरा गर्नु हो भने यो संसारका कुनै पनि व्यक्ति हामी चोखा छैनौं । प्रत्येक व्यक्ति कहीं न कहीं चुकेकै छ ।
धराबासीको पत्नीप्रेम, कृति पाण्डुलिपी र उनको दोस्रो विवाह समाजका लागि कुनै मिथक होइन । यो मिथक यसअघि नै प्रतिपादन भइसकेको छ ।
हाम्रो धार्मिक शास्त्रमा सत्यदेवी मरेपछि उनको शरीरलाई काँधमा बोकेर शिवजीले ब्रहृमाण्ड परिक्रममा गरे । उनको पीर नघट्ने देखेपछि विष्णुले औंस्या किराको प्रतिपादन गरी शरीर कुहाएर झारेको कथा छ । त्यसपछि शिवजी कठोर साधनमा लिन भएर बाहिर आउनै नसक्ने भएपछि विष्णु आफै लागेर पार्वतीसँग विवाह गरेको हामी हिन्दु धार्मिक ग्रन्थमा पाउँछौं ।
राष्ट्रियकवि माधव घिमिरे आज जिउँदै हुनुहुन्छ । उहाँकी धर्मपत्नी गौरी ००४ सालमा बितेपछि उहाँले ००६ सालमा पुनः विवाह गर्नु भयो र पछि गौरी लेख्नु भयो । आज पनि त्यो कृतिको महत्व उत्तिकै छ । पुनः विवाह गर्ने बित्तिकै माधव घिमिरेको आफ्नी पत्नी गौरीप्रतिको प्रेम कम भएको छ र ? आज पनि उहाँले दोस्रो विवाह गर्नुभएकी श्रीमतीसँग चौरानब्बे बर्षको उमेर व्यथित गरिरहनु भएको छ । गौरी किताब धेरै बिक्री हुने किताबका रुपमा आज पनि बिक्री भइरहेको छ ।
यी कुराहरु उहाँले आफ्नो लेखमा कहाँ समायोजन गर्नुभएको छ ? प्रेम गर्नु र जीवन चलाउनु फरक कुरा हुन् भन्ने समेत कसरी हेक्का नरहेको भवानी दिदीलाई ।
लेखेका कृतिहरु सबै उत्तिकै पाठकले रुचाउने लेखक कमै छन् नेपालमा । त्यो कम मध्ये धराबासीले समेत आफ्नो छवि बनाएको अब कसैलाई भनिरहनु पर्दैन । आफूसँगैको साथी माथी पुगेपछि ईष्याले डढ्नु स्वभाविक हो । तर त्यो ईष्या सकारात्मक हुनुपर्छ । भवानी दिदी र केही उहाँ जस्तै साथीहरु धराबासीको ईष्याले डढेजस्तो देखिन्छ । अब चाहे पनि, नचाहे पनि धराबासीको उचाई उहाँहरुले प्राप्त गर्नसक्नु हुन्न । यस्तो अवस्थामा धराबासीका बारेमा अनर्गल प्रचार गरेर उनका विरुद्धमा जनमत संकलन गर्न खोजेको हो कि जस्तो देखिन्छ ।
धराबासीले सीताजीको कोरामा बसेकै बेला घोषणा गर्नुभएको थियो सीताजीको नाममा एउटा पुरस्कारको । जसलाई त्यस बेला देवीभक्त श्रेष्ठज्यूहरुले समेत आफ्नो तर्फबाट रकम संकलन गरी जम्मा गर्नुभएको छ । जुन पुरस्कार घरेलु महिलाहरुले गरेको सिर्जनालाई सम्मान गर्नेसँग सम्बन्धित थियो । पाण्डुलिपी पुस्तकको विमोचन कार्यक्रममा पनि उहाँले घोषणा गर्नुभयो- पाण्डुलिपीबाट प्राप्त आम्दानी त्यो वितरण गर्ने कोषमा राखिने छ । धराबासीले अन्यत्रबाट लेखेर आएको आम्दानी र किताबबाट प्राप्त पैसाले बैंकमा छुट्टै खाता सञ्चालन भई आगामी बैशाखमा कार्यक्रमको तयारी भइरहेको छ । तर उहाँले त्यो बुझेर पनि ‘किताब बेचेको पैसाले मासुभात खायो’ भन्नु नबुझेको भान गर्नु भएको मात्र हो जस्तो लाग्छ ।
धराबासी तारा हुन् । सबैले देख्नु स्वभाविक हो । उनीप्रति चर्चा परिचर्चा हुनु पनि स्वभाविक हो । तर भवानी क्षेत्रीले बुझ्न अझै धेरै जरुरी छ ।
घर भनेको पुरुष होइन । जीवको जीवन चक्र हेनुपर्छ हामीले । समाज स्थापनाका खोज अनुसन्धानहरु हेर्नु पर्छ । एक्लो पुरुष सडक किनारमा पनि सुत्छ, होटलमै खान्छ । बाटा छेउमा नै आची गर्छ, पिसाव फेर्छ । तर महिला त्यसो गर्न सक्दिनँ । महिलाका लागि हुन्छ घर । घर भनेको महिला हो पुरुष होइन । हो त्यो महिलाको घरलाई आफ्नो ठानेर अडिन्छ पुरुष त्यहाँ । पुरुष र महिला एकअर्काको लागि परिपुरक भएर ठडिन्छ एउटा घर । पुरुषको आड, सहयोग र सद्भाव चाहिन्छ महिलालाई । महिलाको प्रेम, सहयोग र चिन्तामुक्त निद्रोको लागि उनको काखको सिरानी चाहिन्छ ।
धराबासीलाई गाली गर्नुभन्दा अगाडि भवानी क्षेत्रीहरुले सोच्न जरुरी छ- धराबासीको विवाहले समाजलाई क्षति के गर्‍यो ? विवाह गर्ने धराबासी एक्लै होइनन्, उनीसँगै उनीजस्तै एक्लो जीवन विताइरहेकी अर्की महिला पनि छन् । महिलावादी लेखिका ठान्ने भवानी दिदीले ती एक्लो जीवन बिताइरहेकी महिलाले समेत सहारा पाएकोमा हर्ष गर्न किन नसकेको ? धराबासीसँगै हरिवंश आचार्यको पनि विवाह भयो । दुबैको विवाह गर्ने जोडी हेर्दा लाग्छ- दुई जोडी भत्केर आधा-आधा भएकाहरु मिलेर दुई जोर पूर्ण घर बनाएका हुन् । दुबैले तरुनी, कन्ने केटी रोजेर सम्भोग, यौन आकांक्षा मात्र पूरा गर्नका लागि विवाह गरेका होइनन् ।
धराबासीको शारीरिक अवस्था कसैबाट लुकेको छैन । उकालो चढ्न सक्दैनन्, बसेपछि उठ्न केही न केही आड चाहिन्छ । ‘ब्लड प्रेसर लो’ कारण कयौं चोटी लेखेकै ठाउँबाट लडेको मुडोजस्तो उठाएर टिचिङ पुर्‍याइएको छ । विवाह अघिसम्म पनि राति सुत्दा कान्छो छोरो विवेकसँगै सुत्थ्यो साथीका लागि । जीवनभर छोराछोरीले सुतिदिन सक्दैनन् ।
आज समाजमा महिलावादी कुरा ओक्लने, पुरुषलाई गाली गर्ने कयौं महिलाहरु स्वयं आफ्नो आङको जुम्रा नदेखिरहेको अवस्था छ । भवानी दिदी आफैले आफ्नो जीवनका पाइला पछाडि फर्केर हेर्न जरुरी छ ।
आदर्श हुन एक्लो जीवन जिउने ढोङ रच्ने धेरै पुरुषहरुका कारण आज कयौंको घरवार बिगि्रएको छ । अर्काकी श्रीमतीसँग अनुचित सम्बन्ध र प्रेम प्रसङ्ग चलाएर घर बिगि्रएका उदाहरणका कथाहरु छ्याप्छ्याप्ती छन् समाजमा । त्यसै गरी एक्लो महिलाको रुपमा प्रस्तुत गर्ने महिलाहरु समेत यौन र सहयोगको अपेक्षामा कयौं गृहस्थ पुरुषहरुसँग सल्किएर घर भत्काइरहेको कथा पनि हाम्रा सामु छरपष्ट छन् समाजमा । कोही घरभरि श्रीमती राखेर डामेर छाडेको साँडेजस्तो अर्काकी स्वास्नी र छोरीहरुलाई ओगटेर बस्नेहरु पनि कमी छैनन् ।
समाज परिवर्तनका लागि सम्वाहक हुनेहरु र हुन खोज्नेहरुले तिनीहरुका बारेमा खोई कलम चलाएको ? उनीहरुको विरुद्धमा खोई जेहाद छेडेको ?
भवानी क्षेत्रीको आसय भएको लेख तीन कारणले मात्र लेखिन्छ । पहिलो- ज्यानभन्दा ज्यादा माया गरेको पुरुषले अर्की केटीसँग विवाह गर्‍यो भने त्यसको आवेग । दोस्रो- लेखकीय हिसाबले उसले गरेको प्रगतिको जलन तथा लेखक भएरै बाँचेको देखेर असैहृय ईष्या । तेस्रो- चेतना नभएका व्यक्तिलाई कुनै चेतनशील व्यक्तिले गराएको प्रयोग ।
‘प्रत्येक क्रियामा समान तर विपरीत प्रतिक्रिया हुन्छ’, विज्ञानले चालको तेस्रो नियममा भन्छ । धराबासीको अहिलेको कार्यले पनि त्यही सिद्धान्तसँग जोडिएकै छ । अहिले क्रिया र प्रतिक्रियाहरु शुरु छन् । प्रतिक्रिया आएको हो । अहिले यसले मान्छेलाई केही समयका लागि नयाँ स्वाद दिएको छ ।
जीवन बाँचिञ्जेल नै माया गर्ने पनि । धराबासीजी ! दुःखका सम्झानाहरु बिर्सन नयाँ सिर्जनाहरु गर्नुपर्छ । भवानी क्षेत्रीहरु आफूले सिर्जना गर्न नसकेकोमा पीडा बोलेका मात्र हुन् । तर कलम चलाउन खोज्नेहरुले कलमको दुरुपयोग गर्‍यो वा गर्न थाल्यो भने समाजको विश्वास कम हुन्छ । अहिले कलम चलाउन हरेक व्यक्ति जान्दछ । कलम चलाउनेले व्यक्तिगत नाफाघाटाको लागि होइन, सामाजिक नाफाघाटाका लागि सोच्न जरुरी छ ।